Aż do połowy XIX wieku Paryż przypominał średniowieczne miasto – ulice były wąskie, a budynki mieszkalne skupiały się wokół placów i budowli sakralnych. Mieszkańcy żyli w niezdrowych warunkach, a samo miejsce uważano za niebezpieczne. Oblicze Paryża na zawsze odmieniła przebudowa stolicy według planu wielkiego urbanisty, Haussmanna.
Przebudowa Paryża – tło historyczne i społeczne
Haussmannowska przebudowa Paryża trwała osiemnaście lat (1852-1870) i była odpowiedzią na problemy społeczne, takie jak przepełnione dzielnice i brak higieny w mieście. Pierwsze plany przemiany urbanistycznej pojawiały się już w czasach rewolucji francuskiej, ale brak pieniędzy uniemożliwił jej realizację. Jednym z pomysłodawców przebudowy był Napoleon Bonaparte, jednak udało się jemu rozpocząć budowę tylko jednego bulwaru.
Paryż dość długo borykał się z problemem przeludnienia. Dzielnice centralne (leżące na prawym brzegu Sekwany) zamieszkiwała miejska biedota, a następujące po sobie przewroty (XVIII i XIX wiek) oraz rewolucja przemysłowa spowodowały jeszcze większe zagęszczenie ludności. Budynki zamieszkiwane przez Paryżan były stanowczo zbyt wysokie w stosunku do malutkich uliczek, przez co do niektórych mieszkań praktycznie nie dochodziły promienie słoneczne. Wieczny półmrok i wilgoć sprawiały, że dobytek mieszkańców gnił, a oni sami żyli w nieludzkich warunkach. To wszystko wpływało na standard życia Paryżan, a ten był zdecydowanie za niski.
Rosnące problemy higieniczne i sanitarne przyczyniły się do wybuchu epidemii cholery, która zabijała bez względu na stan. Śmierć dosięgała zarówno majętnych i wykształconych, jak i osoby pochodzące z najuboższych warstw społeczeństwa. Choroba była jednak najmniej litościwa w stosunku do tych najbiedniejszych. Brak dostępu do czystej wody i przepełnione budynki mieszkalne stanowiły idealne warunki dla rozprzestrzeniających się bakterii.
“Ciężką sytuację w mieście pogarszał brak kanalizacji i bieżącej wody. Z tych powodów wszystkie miejskie nieczystości, w tym również trujące chemikalia używane do grzebania zmarłych w trakcie epidemii, trafiały bezpośrednio do Sekwany, która była głównym źródłem wody pitnej.“
– Katarzyna Seroka dla histmag.org
Cholera nawiedziła Paryż dwukrotnie. W 1849 roku ludzie znowu rozpoczęli chorować, a epidemia ponownie pochłonęła około dwudziestu tysięcy istnień ludzkich. Władze miasta zdecydowały się podjąć zdecydowane kroki, aby raz na zawsze poprawić standard życia Paryżan i zapobiec ponownemu rozprzestrzenianiu się zarazy.
Georges Haussmann i Napoleon III
Georges-Eugène Haussmann urodził się na początku XIX wieku w Paryżu i był prefektem departamentu Sekwany oraz urbanistą, który zapisał się na kartach historii za sprawą słynnego planu przebudowy Paryża. Z inicjatywą przekształcenia miasta wychodziło wiele osób, jednak ich plany nie dochodziły do skutku. Wszystko zmieniło się, gdy Haussmann podjął współpracę z Napoleonem III. Modernizacja stolicy była jednym z celów cesarza, który po udanym zamachu stanu mógł zrealizować swoją koncepcję i nadać Paryżowi funkcjonalność oraz estetykę na miarę dziewiętnastowiecznego Londynu.
Haussmannowska przebudowa Paryża pochłonęła olbrzymią ilość pieniędzy i kosztowała mieszkańców dużo cierpliwości. Rozpoczęła się w 1852 roku i trwała osiemnaście lat, w rezultacie zmieniając około 60% paryskich budynków. proces nie obył się bez uszczerbku dla zabytków, jednak dzięki projektowi Haussmanna Paryż przekształcił się w nowoczesną metropolię. Jego plan przewidywał budowę placów gwieździstych, powstawanie parków i szerokich alei oraz rozbudowę wąskich ulic. Szacuje się, ze miasto wzbogaciło się o 95 kilometrów dróg i tysiące nowych budowli.
Przebudowa Paryża
Realizację projektu przebudowy Paryża władze rozpoczęły od wywłaszczenia właścicieli nieruchomości w dzielnicach centralnych i – za odszkodowaniem – przeniesienie ich na pogranicza miasta. Efektem przesiedlenia mieszkańców było tworzenie się biednych dzielnic robotniczych. Miejsca te szybko zyskały złą sławę, ponieważ zaczęły przypominać centrum przed przebudową. Jednocześnie architekci nadzorowani przez Napoleona i Haussmanna przekształcali dzielnice centralne w wizytówkę Paryża.
Prawdziwą reorganizację miasta Haussmann rozpoczął od wbicia w jego centrum ogromnego krzyża, czyli od budowy tak zwanego grande croisée wschód–zachód (rue de Rivoli i rue Saint-Antoine) i północ–południe (boulevard de Sébastopol i boulevard Saint-Michel), dzięki którym powstała między innymi prosta droga łącząca Dworzec Wschodni i Dworzec Północny.
– Katarzyna Seroka dla histmag.org
Zabudowa w centrum miasta została praktycznie zrównana z ziemią, a na jej miejscu stawiano budynki o wysokim standardzie mieszkalnym. Nowi właściciele zostali zobligowani do dbania o nieruchomości i utrzymywania w nich czystości. Na poziomie urzędowym uregulowano również maksymalną wysokość nieruchomości, która była ściśle związana. Elewacje domów przy ulicach szerokich na 20 metrów nie mogły przekraczać 20 metrów wysokości. Plan miał zapobiec tworzeniu się ciemnych korytarzy oraz zapewnić dostęp do światła na każdym poziomie budynków mieszkalnych. Wielka przebudowa Paryża według projektu Haussmanna pozwoliła na wyburzenie około 20 tysięcy budowli, które zastąpiła dwukrotnie wyższą liczbą nowoczesnych i eleganckich budynków.
Styl haussmannowski
Georges Haussmann projekt przebudowy Paryża opierał na stylu eklektycznym. W literaturze często pojawia się jednak pojęcie stylu haussmannowskiego. Plan budynków mieszkalnych Haussmanna opierał się na kilku charakterystycznych rozwiązaniach, które znawcy sztuki sygnują jego nazwiskiem. Budynki projektowane przez prefekta odznaczały się elewacją wykonaną z połączonych ze sobą bloków kamiennych. Drugie piętro budynków wyposażone było w ozdobne balkony, natomiast trzecie i czwarte w mniej wystawne ramy okienne. Ostatnie piętro posiadało zazwyczaj długi, praktyczny balkon, bez zbędnych dekoracji i ekstrawagancji.
Place i bulwary oraz inne rozwiązania architektoniczne
Powstające place i bulwary nie miały swoich odpowiedników w ówczesnej Francji. Ich szerokość przerażała Paryżan i zadziwiała przyjezdnych. Tam, gdzie zbiegały się bulwary, powstawały potężne place. Dzięki Haussmannowi stworzono zachwycające Alma, Trocadéro, Léon Blum i niesamowity place de l’Étoile (dziś Charles-de-Gaulle), w którego centrum znajduje się Łuk Triumfalny, od którego odchodzi dwanaście bulwarów i alei.
Przebudowa Paryża wyznaczyła eleganckie arterie, takie jak boulevard Saint-Germain. Na prawym brzegu Sekwany wybudowano avenue de l’Opéra, boulevard Haussmann i rue La Fayette. Haussmann zmodernizował również niektóre mosty (Petit Pont, Pont Notre-Dame, Pont d’Austerlitz) oraz zbudował nowe – piękne i nowoczesne.
W związku z dynamicznym rozwojem kolei francuskiej koniecznością okazała się budowa dworców. Haussmann osobiście pilnował realizacji projektu Dworca Lyońskiego i Północnego. Prefekt dołączył również te powstałe wcześniej do sieci połączeń kolejowych i drogowych. Istotnym elementem haussmannowskiej przebudowy Paryża były inwestycje sanitarne. Zbudowano dwie sieci wodociągowe – źródło wody pitnej oraz wody do nawadniania ogrodów. Haussmann i Napoleon III nie pominęli także przebudowy paryskich kanałów ściekowych. Nowe prawo nakazywało właścicielom nieruchomości podłączenie mieszkań i domów do sieci kanalizacyjnych. Do 1870 roku w Paryżu system kanalizacyjny powiększył się o 340 kilometrów kanałów. Władze na stałe zrezygnowały z odprowadzania płynnych odpadów do Sekwany.
Wizja Napoleona III sięgała również londyńskich terenów zielonych. Wraz z Haussmannem postanowił uczynić stolicę jeszcze bardziej estetyczną, ale i przyjazną dla samych mieszkańców i zapełnić Paryż zielenią. Prace nad tym zadaniem nadzorował Jean Alphand, dzięki któremu powstały najbardziej znane parki – Lasek Buloński, Lasek Vincennes, park Monceau, Buttes-Chaumont oraz Montsouris. W czasie przebudowy Paryża Haussmann wydał polecenie tworzenia parków lub zielonych skwerów w każdej dzielnicy oraz sadzenia drzew przy niektórych z głównych ulic, co jednak nie zostało do końca dopracowane.
Znaczenie
Przebudowa Paryża obejmowała wiele dalszych inwestycji, które diametralnie zmieniły wygląd miasta oraz poprawiły jego funkcjonalność. Haussmann miał wpływ między innymi na modernizację najbardziej znanej dzielnicy handlowej Paryża – Les Halles. Prefekt wyburzył cieszące się złą sławą hal, a na ich miejsce zaproponował nowe, innowacyjne rozwiązania. Konstrukcje stawianie były ze szkła oraz żelaza i przetrwały dwieście lat. Haussmann przebudował również Pola Elizejskie i zlecił budowę słynnej l’Opera Garnier. Wraz z Napoleonem III mieli wpływ na powstawanie budynków sakralnych, a na prośbę cesarza utworzono ogromny dziedziniec Notre-Dame (dziś place Jean-Paul-II).
Projekt Haussmanna spotkał się z ogromna krytyką. zarzucano mu brak szacunku wobec historii państwa. Nowe budynki przeznaczone były przede wszystkim dla zamożniejszych mieszkańców Paryżan. Biedota była zmuszona przenieść się na przedmieścia, w których powstawały ubogie dzielnice. Komentatorzy wskazywali również na nowe regulacje dotyczące wywłaszczenia właścicieli nieruchomości i inne negatywne aspekty planu Haussmanna. Z czasem rozpoczęto jednak przekonywać się do wizji urbanisty i podziwiać jego talent. Francuzi docenili dostęp do bieżącej wody, sieci kanalizacyjne oraz bardzo wysoki standard w budynkach mieszkalnych. Przebudowa Paryża zmieniła zupełnie jego oblicze, dzięki czemu miasto stało się jedną z najbardziej szykownych i nowoczesnych stolic na całym świecie.